۱- وجود بیش از ۶۰۰٫۰۰۰ حلقه چاه جهت بهره برداری ازذخایر آب زیرزمینی حاکی از اهمیت منابع آب زیرزمینی ونقش انکارناپذیرآن در توسعه زیرساخت های کشور می باشد(نشریه ۵۷۷سازمان برنامه وبودجه) .با توجه به این که چاه یک سازه هیدرولیکی مدفون است و بعد از اتمام عملیات حفاری چاه ، به جز حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر از لوله جدار چیز دیگری از آن قابل رویت نمی باشد، طراحی یک چاه ونظارت فنی درست برعملیات اجرائی حفاری وبرنامه تکمیلی آن(شستشو، گراول ریزی ،توسعه وپمپاژ) از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.
حفر چاه با وسایل ابتدائی وساده در سیستم احداث قنات در کشور ما سابقه ای طولانی داشته ودر نوع خود با توجه به شرایط، کم نظیر ، واز موقعیت والائی بر خوردار بوده است .لیکن حفر چاه های آب با استفاده از فن آوری جدید در کشور ما از حدود نیم قرن پیش شروع گردیده است.
تعدادچاه های حفاری شده در طول نیم قرن بیانگر هزینه هنکفت حفاری چاه ها ی آب است که بردوش دولت وبخش خصوصی به ویژه کشاورزان سنگینی می کند. بنا براین دقت در تعین محل حفر چاه ونظارت بر اجرای درست عملیات حفاری، تکمیل وتجهیزچاه وکیفیت بهره برداری ازآن ها ، نقش تعین کننده در بهره برداری بهینه از این سرمایه گذاری دارد.
تعین محل حفر چاه طبق ماده ۸ قانون توزیع عادلانه آب وماده ۱۷ آئین نامه اجرائی قانون مذکور برعهده دولت (کارشناسان وزارت نیرو) می باشد .لیکن نظارت برحفر چاه های آب درراستای اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی به بخش خصوصی واگذار گردیده است . مع الوصف شواهد زیادی مبنی بر عدم دقت لازم در انتخاب محل حفرچاه وطراحی آن بخصوص بی توجهی ، سهل انگاری وبی دقتی در نظارت برعملیات حفر وتکمیل وتجهیز چاه هاموجب شده تا بسیاری ازچاه های حفاری شده بازدهی لازم را نداشته و با رسنگینی احداث چاه بردوش دولت وبخش خصوصی رابیش از حد انتظار افزایش داده است . با توجه به اینکه درشرایط فعلی اطلاعات کافی ازنتایج مطالعات شناسائی ونیمه تفصیلی ،ژئوفیزیک و مقاطع زمین شناسی وگزارش فنی چاه ها به تعداد کافی در اغلب دشت های کشورخصوصا درگیلان موجود بوده وامکانات دیگری از قبیل کاراتاژ ،گزارشات اطلس منابع آب ، بیلان آبهای زیر زمینی گاهابرای اغلب دشت ها در چند مقطع زمانی و … همچنین دستورالعمل هاونشریات متعدد مرتبط با موضوع که توسط واحد آب وزارت نیرو وسازمان برنامه وبودجه تهیه شده ودر اختیار می باشند. در چنین شرایطی قابل پذیرش نیست که در مرحله پمپاژ چاه متوجه شوربودن آب چاه بشویم. وبدترازآن بعداز تکمیل عملیات حفرچاه اقدام به احداث تصفیه خانه آب شیرین کن گردد .در چنین شرایطی کارشناس تعین کننده محل ومشخصات چاه، پیمانکار وکارشناس ناظر ومفسر کاراتاژ، مقصر ونسبت به وظایف خود بی توجه بوده اند .وپیشنهاد واجرای تصفیه خانه آب شیرین کن نیزاشتباهی بالاتراز اشتباه مقصرین فوق الذکرمی باشد.
۲- استان گیلان باداشتن شرایط آب وهوای ملایم، خاک ومورفولوژی مناسب از نقاط مهم کشت برنج در سطح کشور بوده وتولید کننده حدود ۴۰% از کل تولید برنج کشور می باشد. قبل از احداث سد سفید رود وشبکه آبیاری وزهکشی وابسته به آن، سطح زیر کشت برنج در گیلان ۱۱۷ هزار هکتار گزارش گردیده است . با احداث سد وشبکه آبیاری وزهکشی سفید رود، سطح زیر کشت برنج توسعه یافته وبه ۲۳۸ هزار هکتاررسیده است . ازاین سطح ۱۷۱ هزار هکتار تحت پوشش شبکه آبیاری وزهکشی سفید رود قرار داشته ومابقی (۶۷ هزار هکتار)از طریق آب بهنگام (جریان پایه) رودخانه های محلی ، بارندگی بهنگام وآب زیر زمینی وآببندانها تامین آب می گردند.
براساس نتایج بیلان آب زیرزمینی سال ۹۰-۸۹ که توسط شرکت آب منطقه ای تهیه گردیده است ، میزان آب مصرف شده برای امور کشاورزی(شالیکاری) در سال زراعی ۹۰-۸۹ در سطح استان به تفکیک واحد های مطالعاتی به شرح زیر بوده است .
با توجه به مطالب مندرج در جدول ملاحظه میگردد که علیرغم وجود شبکه آبیاری سفید رود، سهم آب زیرزمینی در تامین آب مورد نیاز شالیکاری قابل ملاحظه وانکار ناپذیر می باشد و بخصوص در مناطق خارج از پوشش شبکه . فی المثل در منطقه آستارا تا پونل که خارج از پوشش شبکه قرار دارد بیش از ۲۰% آب زراعی از منابع زیرزمینی تامین میگردد و فومنات که کلا زیر پوشش شبکه قرار دارد، سهم آب زیرزمینی حدود ۱۰% کل مصرف بوده است .ودر دشت لاهیجان- چابکسر که بخش عمده آن تحت پوشش شبکه سفیدرود قراردارد۵۳ هم حدود۱۰ درصد آب مصرف شده ازذخایر آب زیرزمینی بوده است . در سال های خشک وکم آب، در صدسهم آب زیر زمینی بیشتر هم میگردد.
این نسبت درارتباط با تامین آب شرب بیانگربرتری کامل مقدار آب زیر زمینی مصرفی برای شرب می باشد . به طوری که سهم آب زیرزمینی درتامین آب شرب درسطح استان ۲۷/۵۷ در صد وبه تفکیک هریک از واحد های مطالعاتی به شرح جدول زیر است :
ماخذ ارقام مندرج درجداول بالا آب منطقه ای گیلان( گزارش ادامه مطالعه دشت های گیلان سال۹۰-۸۹ )
باتوجه به نقش موثروانکار ناپذیرآب زیرزمینی در تامین آب زراعی درمحدوده خارج از شبکه، حتی درداخل شبکه در مواقع قلت آب وبا توجه به شرایط فعلی سفید رود وبرداشت بیش از حد (بانادیده گرفتن حقابه سدسفیدرود) ازسرابان سد( با احداث سدهای ذخیره ای وانحرافی متعدد روی سر شاخه های سد، حتی روی شاخه قزل اوزن درآذربایجان،زنجان وکردستان وسرشاخه شاهروددرطالقان) ، ذخایرآب زیر زمینی یکی از منابع قابل اهمیت بوده ومی تواند دراقتصاد استان وایجاد اشتغال با توسعه کشاورزی ودامداری وصنایع وابسته به کشاورزی نقش داشته باشد. بنا براین بهره برداری درست از آبخوان های زیرزمینی ، بررسی وحفظ و نگهداری چاه های موجود، بازبینی وبازیابی چاه های دارای مشکل ، انتخاب درست محل برای حفر چاه های جدید ،انتخاب پیمانکار ذیصلاح از لحاظ فنی وپرسنلی و به خصوص نظارت فنی و درست براجرای عملیات حفاری از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد .
محمد پور هوشیار