تغیر مسیرماسوله رودخان

آن جا که علم به لحاظ جهل عمومی در پا سخ به مسائل علمی حتی پدیده های طبیعی عاجز باشد خرافات درآرام نمودن افکار پریشان جامعه با توجه به نوع پدیده و سطح خرافه پرستی جامعه مربوطه، قدعلم نموده و بهره برداران خرافی با توجه به اهداف ومنافع خاص خود، قبای متناسب با موضوع دوخته وتن وبدن پدیده مورد نظر را متناسب با اهداف خود وبا رنگ وبوی افکار واعتقادات عمومی ملبس نموده وهر صدای مخالفی راهم با همان اعتقادوافکارعمومی درنطفه خفه ونابودمی نمایند. موضوعی که ذیلا بیان می گردد شرح مختصری ازاین نوع پدیده ها بوده که در زمان وقوع آن به لحاظ فقر فرهنگی یا سکوت عالمان دربیان علمی وقوع آن ویا توفق قدرت جهل وجاهلین در بهره گیری ازخرافه، درراستای رسیدن به اهداف خاص رخ داده وامروزه نیز همچنان عده ای را بدان باوراست .

نام کسما ورودخانه ماسوله رودخان برای هیچ گیلانی وخیلی از غیر گیلانی ها پوشیده نیست . ماسوله به عنوان شهرکی با سبک معماری خاص که ثبت میراث فرهنگی شده(طی شماره ۱۰۹۰ درسال ۱۳۵۴در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی وطبیعی به ثبت رسیده است) ودرانتظار ثبت میراث جهانی هم می باشد.

وکسما هم روستائی با قدمت چندین ساله بوده ودر نبرد میزاکوچک خان جزء ستاد جنگ جنگلی ها بوده است .

رودخانه ماسوله رودخان که ازارتفاعات ماسوله سرچشمه می گیرد پس از عبوراز ماسوله باجهت جریان از جنوب به شمال مسیری کوهستانی را درعبور ازقراء : چپول، کمادول، ماکلوان طی نموده درماکلوان با پشت سرنهادن مسیر کوهستانی، درجلگه نیز ازآبادی های : باغبانان، خلیل سرا، شیرزیل، شیرتر تا لولمان(شنبه بازار) به مسیر خودادامه می دهد . مسیر رودخانه تا لولمان در گذشته وحال به دلیل شرایط مورفولوژیکی(توپوگرافی) بلاتغییر وثابت بوده است واز لولمان تا تالاب سیاه کشیم (بخش غربی تالاب انزلی) ماسوله رودخان در مسیر فعلی خود پس از عبور از روستاهای :سیاه اسطلخ، کما، بلگور، لادمخ، کسما ،چمثقال به مرداب انزلی(بخش سیاه کشیم) می پیوندد.

درگذشته که زمان آن برای اینجانب نامشخص می باشدودر بررسی های میدانی وکتابخانه ای هم موفق به پیداکردن آن نشد ه ام مسیر رودخانه مورد نظر بعداز لولمان عبارت بود از : نفوت، واقعه دشت، خاکیان ، صومعه سرا، عربان، صیقلان، پیشخان، سنگجوب، نرگستان . بعداز نرگستان به بخش سیاه کشیم تالاب انزلی ملحق می گردید.

علت تغییر مسیر رودخانه ها هم، پدیده ای طبیعی، معمول ومتداول بوده ودرروخانه های دارای حوضه آبریز جنگلی عادی می باشد. بدین نحو که سیلاب های تند وشدید گاها با ریشه کن نمودن درختان وحمل آن ها تا یک مسیری که شدت جریان توانائی حمل آن را داشته است وبجا گذاشتن درخت حمل شده وتجمع محمولات دیگررودخانه از قبیل شاخ وبرگ وقطعه سنگ وشن وماسه درپشت درخت ودرنتیجه ایجاد یک بند طبیعی که مانع عبور جریان غیرسیلابی ازآن می باشد. پس از فروکش نمودن سیلاب چون جریان عادی رودخانه توان عبور از بند ایجاد شده را ندارد بالاجبار راهی جدید جهت ادامه مسیر باز می نماید.(به مصداق شعر معروف ملک الشعرای بهار :

جدا شد یکی چشمه ازکوهسار به ره گشت ناگه به سنگی دچار

به نرمی چنین گفت با سنگ سخت کرم کرده راهی ده ای نیک بخت

…………..

بسی کندوکاویدوکوشش نمود کزآن سنگ خارا رهی بر گشود .)

(درزمان های دور به دلیل کمبود جمعیت، عدم گستردگی وپراکنش روستا ها وبخصوص عدم وجود ماشین آلات سنگین(بیل مکانیکی، لودر ، بولدزر و….. ،) تغییر مسیر رودخانه ها، بخصوص رودخانه های دارای حوضه آبریز جنگلی دوراز انتظار نبوده است. علت تغییر مسر جریا ن رودخانه ماسوله رودخان نیز یقینا چیزی جز این نبوده است. مسیر قدیم ماسوله رودخان در گذشته نه خیلی دور موجود بوده ودر طول مسیر چیزی که اینجانب خود به چشم دیده وعکس برداری هم نموده ام، شرایط ومشخصات یک مسیرمتروکه جریان به عرض تا حدود ۳۰ متروعمق حدود یک متر وگاها بیشتر به وضوح از واقعه دشت تا نرگستان موجود بوده ودر نرگستان تا مرداب مسیر جریان قدیم به نام نرگستان چکه وجودداشته که به صورت زهکش عمل می نموده است .(هم اکنون هم موجود می باشد)

مسیر مورد اشاره در مقاطعی از جمله واقعه دشت وخاکیان ودرمحدوده شهر صومعه سرا در محل خیابان فعلی شهرام طلوعی ودر جلوی مسجد عربان به صورت نیمه باتلاقی، و” لی” زار بوده است .(لی یا لوئی گیاهی است مردابی وآب دوست به ارتفاع حدود یک متر که در گذشت جهت بافت حصیر وزنبیل و… مورد استفاده قرار میگرفته است). در بخش هائی هم ازجمله جائی که خود به چشم دیده ام به صورت نهری دارای آب روشن وزلال بوده (در محل به چنین نهری دغن گفته می شدوجهت شستن لباس ، فرش،گلیم وحصیر حتی ظرف وظروف مورد استفاده قرار می گرفت.از جمله نهر جلوی بقعه آسید جعفرآقا واقع در خیابان جعفری صومعه سرا . بخشی از مسیل متروکه مورد نظربه دلیل اینکه نسبت به اراضی پیرامون خود گود بوده وآبرسانی وآبیاری آن به راحتی میسر بود وبه صورت شالیکاری مورد بهره برداری قرار میگرفت . در حالیکه اراضی طرفین آن که درواقع دیواره های طرفین رودخانه بوده ونسبت به زمین های مجاور بلندتر بوده است قبل از بهره برداری از شبکه آبیاری سفیدرودوفراهم نبودن شرایط بهره برداری از موتور پمپ به صورت باغ مورداستفاده قرار می گرفت وزیر کشت توتون وصیفی کاری بوده است . در بخشی هم دومنظوره بهره برداری میگردید (در فصل زراعی زیر کشت شالی بوده ودر فصول غیرکشت بابرداشت خاک زراعی سطحی به عنوان معدن شن وماسه ،جهت کارهای بنائی و ساخت سنگ بلوک بهره برداری میگردید(یکی ازاین بهره برداران شخصی به نام ملامقصود بوده که بعداز مسجد عربان در شش ماه اول سال از مسیر تحت تصرف خود شالیکاری مینموده ودر شش ماه دوم سال از همانجا بابرداشت شن وماسه سنگ بلوک تولید می کرد ) .

باتوجه به موارد اشاره شده تردیدی درتغیر مسیر جریان ماسوله رودخان بعد از لولمان وجودندارد. مع الوصف تصمیم براین شد تا علت وزمان تغیر مسیر رودخانه ازطریق مطالعه میدانی وپرس وجواز مردم مورد بررسی قرار گیرد . ضمن بررسی وبازدید از مسیر متروکه رودخانه، دراین رابطه با معمرین نیز مذاکره وگفتگو داشتم . اغلب اظهار بی اطلاعی نموده، بعضا نیز نظراتی ابراز می کردند که صرفا یک نوع اظهار فضل بوده وفاقد هرگونه ریشه علمی وواقعی وحتی خرافی بوده است . جهت کوتاه نمودن مطلب، نظری که غالب بوده وباورانه گفته می شد عبارت ازاین بود که : کشاورزی در کسما (کسما با کسره “ک” دارای ریشه ترکی می باشد به معنی نکن ، انجام نده)در حال دروی برنج بوده که دوکودک درحال فرارکه شدیدا گشنه وتشنه بودند به او پناه آورده تقاضای آب وغذا می کنند . کشاورز مورد نظر به دلیل اینکه خانه اش دوراست وهواهم مساعد نیست واحتمال بارندگی دارد، امتناع می نماید. اصرار دوکودک موجب به رحم آمدن کشاورز شده جهت آوردن آب وغذا راهی منزل می شود. دوکودک(راوی ازآن ها به عنوان کودکان مسلم نام می برد)جهت جبران محبت کشاورز، درغیابش شروع به دروی شالی می کنند . چون از تبار نبی بوده وتوانمندی فراتر از انسان های معمولی داشتند تا برگشت کشاورز کل شالی های آن را به دلیل ناآگاهی ، تروخشک می برند. کشاورز مربوطه با دیدن اوضاع عصبانی شده اقدام به بریدن سر آن ها می کند. دراین هنگام مردی آذری زبان که ازآن جا می گذشت فریاد می زند کسما، کسما(یعنی نبر، نبر)با وقوع چنین اتفاقی خداوند جهت گرفتن انتقام مسیر رودخانه را تغیر داده ورود خانه در مسیر جدیدخود از کسماگذشته کل محصول کشاورز مورد نظر رانابود نموده به مرداب ونهایتا به دریا حمل وتخلیه می نماید. تصاویرزیر مسیر متروکه ماسوله رودخان را نشان می دهد .

محمد پورهوشیار

۱۳۷۲